سکه در امپراطوری هخامنشی
امپراطوری هخامنشی دارای وسعت بسیاری بوده است و پول به صورت سکه و فلز در این امپراطوری برای اولین بار مورد استفاده قرار می گیرد. اما سوال مهم این است که هخامنشیان از چه زمانی شروع به ضرب سکه و استفاده از آن کردند؟
مناطقی که هخامنشیان در آن از پول فلزی یا سکه استفاده کرده اند ، دقیقا در دو سوی شرقی ترین و غربی ترین قلمروی آنها بوده است ؛ یعنی در آسیای صغیر که شامل کشور های فعلی ترکیه ، لبنان و بخشی از سوریه و شرقی ترین ساتراپی های هخامنشی شامل بخش های جنوبی کشور افغانستان و پاکستان فعلی می شود.
اما در فلات ایران و منطقه بین النهرین پول به صورت سکه استفاده نشد ، اما اقتصاد به واسطه ی سایر اشیا برقرار بود یعنی از طریق تبادل کالا به کالا و تبادل غیر از سکه رواج داشته است و همچنین پرداخت مالیات در شاهنشاهی هخامنشی ، بصورت نقدی و هم کالا انجام می گرفت که نشان دهنده تنوع اقتصادی در قلمرو آنها می باشد.
کوروش کبیر بنیان گذار سلسله هخامنشی بود که از سرزمین پارس در جنوب ایران ، گسترش قلمرو خود را شروع کرد در ابتدا سرزمین ماد را به تسخیر درآورد و سپس به گسترش قلمرو خود ادامه داد و به آسیای صغیر رفت و پادشاهی سوریه را هم شکست داد و به قلمروی پادشاهی هخامنشی اضافه کرد. زمانی که کوروش به سرزمین لودیه رسید در آنجا با یک سیستم اقتصادی جدید روبرو شد که در آن سیستم پول به صورت سکه با فلزات طلا و نقره استفاده می شد. بر روی سکه های لودیه عکس حیوانات حک شده بود و پشت سکه ها ساده بوند و فرم سکه ها مربعی شکل بودند. واحد پول و استانداردهای وزنی سکه ها به نحوی بود که ارزش سکه های طلا و نقره یکسان بودند.
سیستم پولی که در آن سکه طلا و نقره ضرب می شده توسط آخرین پادشاه لودیه بنیان گذاری شد و در دوران باستان لودی ها به عنوان پیشگامان در مسائل اقتصادی و تجاری مطرح بوده اند و هرودوت اشاره کرده که لودی ها کسانی بودند که پول را به صورت سکه ضرب کردند و در مناطق شرقی مدیترانه نقش فعالی داشته اند و در حال حاضر اکثر سکه شناسان در سایر نقاط دنیا براین عقیده هستند که کوروش زمانی که لودیه را تصرف کرد به ضرب سکه ادامه داد. کوروش به روش سکه زنی لودی ها ادامه داد و بنابراین یکی از دشواری های سکه شناسی خوانش نقوش روی سکه می باشد.
سوال مهم این است که هخامنشی ها از چه زمانی نقوش روی سکه را تغییر دادند؟
با مراجعه به سایر منابع مکتوب و تاریخی ، می توان این فرضیه را می توان ارائه داد که احتمالا تغییر سیستم مالی و اقتصادی و نقوش روی سکه ها در دوران حکومت داریوش در اواخر سده ششم پیش از میلاد اتفاق افتاده است. تصویر سنگ نگاره طاق بستان داریوش را در برابر دشمنان خود که به شاهلن دروغگو معروف هستند ایستاده است که از جمله شاهان دروغگو گئومات و بردیای دروغین. زمانی که داریوش تحول اقتصادی و مالی را برقرار کرد ، نقوش روی سکه ها را تغییر داد و نخستین گونه سکه که وارد گردش مالی شد ، بر روی آن تصویر نیم تنه پادشاه یا یک فرد کماندار است و به سمت راست نگاه می کند و بر روی فلز نقره ضرب شد.
گونه دوم سکه های ضرب شده در زمان داریوش که وارد گردش مالی شد تصویر فردی کماندار است که به صورت زانو زده که در سمت راست قرار گرفته و در حال کشیدن کمان است و به صورت همزمان بر روی طلا و نقره ضرب می شد.
در مرحله نهایی داریوش اول گونه دیگری از سکه را ضرب کرد که برروی سکه ها نقش شاه در حال گرفتن کمان و تیر در دست دیگر و اصطلاحا به این نوع نقوش زانو زده یا دونده می گویند زیرا نقش روی سکه به خوبی واضح و مشخص نیست و این نوع نقش سکه بر روی طلا ضرب می شد و بعد از مرگ داریوش ضرب این سکه ادامه داشت.
نکته بسیار مهم در ضرب سکه های هخامنشی ، ضرب سکه طلا بود که در جهان باستان دارای اهمیت زیادی می باشد مخصوصا سکه های یونانی ها به ذلیل اینکه در سیستم مالی و اقتصادی یونان در آن زمان سکه طلا ضرب نمی شد و یونانی ها از نقره برای ضرب سکه استفاده می کردند به همین دلیل زمانی که هخامنشیان سکه طلا را ضرب کردند اتفاق جالبی برای یونانی ها بود و پدیده مهمی به نظر می رسید. نام سکه های هخامنشی دریک بود و در میان یونانیان تمام سکه های طلای هخامنشی دریک نام داشت.
پرسش اصلی این است که داریوش در چه زمانی این تحول مالی را در دوران هخامنشی اعمال کرده است؟ برای پاسخ دادن به این سوال یک مدرک بسیار مهم وجود دارد ، یک قطعه الواح گلی مکشوفه از تخت جمشید که بر پشت لوح نقش محفوظ و نگاتیو سکه های دریک از گونه کماندار زانو زده وجود دارد. لوحه گلی به زبان عیلامی نوشته شده و تاریخ نگارش و ثبت این لوحه به سال بیست و دوم از حکومت داریوش است که مربوط به 499 یا 500 فبل از میلاد است. بنابراین می توان فرض کرد که ضرب دریک ها در زمان داریوش به پیش از 499 یا 500 قبل از میلاد باز می گردد یعنی همچنان در قرن 6 شروع ضرب سکه برقرار شده است.
مدرک دیگری که برای تاریخ گذاری و تغییر سیستم مالی در زمان داریوش موجود می باشد ، گنجینه ای که توسط باستان شناسان در طی کاوش های باستان شناسی در سال 1951 میلادی در ترکیه امروزی کشف شده است. در این گنجینه که در یک کاسه سفالی پیدا شده از سکه های سایر قلمروهای مختلف به صورت محفوظ و با همدیگر پیدا شد عبارت بودند از 14 سکه سکایی ، 2 سکه کروزوسی ، 1 سکه از گونه نخست داریوش که گونه کماندار را نشان می دهد و 3 سکه دیگر که گونه دوم که گونه کماندار زانو زده را نشان می دهد و جنس تمام سکه ها از نقره می باشد و این گنجینه به ما کمک می کند تا مهر تاییدی بر لوح گلی ای باشد که در تخت جمشید در حوالی پیش از سال 499 تا 500 پیش از میلاد ، ضرب سکه های کماندار زانو زده داریوش آغاز شده بوده است.
گونه آخرین سکه که در زمان داریوش ضرب می شد ، داریوش یک کمان در دست چپ دارد و یک نیزه در دست راست و این نقش در سنگ نگاره های هخامنشی و سنگ نگاره های بیستون ، هم مشاهده کرد. در سنگ نگاره های هخامنشی در نقش رستم که پادشاه به این شکل و فرم نمایش داده شده است و فرم نمایش پادشاه هخامنشی در واقع نقشی است که خاص شرق باستان و ایران ، در واقع در جهان یونانی چنین نقشی دیده نشده است و حتی روی سکه های یونانی هم نقشی از پادشاه نبوده است.
در دولت شهرهای یونانی پادشاه مطرح نبوده در آن زمان ، البته در مناطق یونانی نشین آسیای صغیر سلسله هایی بوده است که در راس قدرت قرار گرفته اند اما بدین معنا نبوده که در حد مقام پادشاه در امپراطوری هخامنشی با چنین مفهومی حکومت کرده باشند. تصاویر روی سکه های یونانی از ایزدان ، خدایان یونانی ، قهرمانان اسطوره ای یونان ، گیاهان و جانوران و سایر نقشمایه ها. نقشمایه ای از صورت پادشاه بر روی سکه های یونانی ضرب نشده است.
سکه هایی که در زمان خشیارشاه جانشین داریوش ضرب می شدند ، سکه های طلا و نقره ای بودند که در زمان داریوش ضرب می شدند اما نکته مهم در ضرب سکه های زمان خشایارشاه این بود که یک گونه جدید به ضرب سکه های شاهنشاهی هخامنشی اضافه شد و گونه چهارم بود که یک خنجر در دست راست دارد و تنها تفاوت در نقوش روی سکه بود و این گونه تا اواخر دوره هخامنشی ضرب شد.
میزان قدرت خرید در سکه های هخامنشی در چه حدی بوده است؟
در این باره اطلاعات معدود هستند و صرفا گزارش های پراکنده ای در منابع یونان وجود دارد از جمله می توان به این منبع اشاره کرد که یک دریک هخامنشی برابر است با حقوق ماهانه یک سرباز.
گونه ی چهارم سکه های دوره هخامنشی یعنی سکه هایی که کمان دار زانو زده با یک خنجر در دست راست دارای نکته جالبی است برش و پانچ هایی که بر روی سکه ها زده شده است. برش ها با هدف کنترل سکه ها برای بررسی کردن جنس سکه ها و برای صحت اصل بودن سکه ها می باشد زیرا جعل سکه همزمان از زمان ضرب سکه بوجود آمد. جعل سکه در دوره هخامنشی بدین صورت بوده است که به جای ضرب سکه بر روی نقره ، ضرب را بر روی مس انجام می دادند اما روی آن را لایه ای پوششی از جنس نقره می کشیدند که بعد از ضرب سکه لایه را روی آن می کشیدند تا مانند سکه های نقره شود. یک راه برای تشخیص سکه اصلی از سکه جعلی وجود داشت بدین صورت که پانچ ها را روی سکه ها می زدند تا بتوانند اصل بودن سکه را تشخیص دهند.
سکه مشهوری که در دوره داریوش هخامنشی ضرب می شد که در حالت زانو زده یا دونده و با یک نیزه و کمان ، به مرور زمان نقوش روی سکه ها دچار تحول سبکی شد و کیفیت به تصویر کشیدن پادشاه و نمایش جزئیات مشخص تر و یک تحول مثبت در ضرب سکه ها ایجاد می شود. اهمیت سکه های دریک هخامنشی به قدری بوده است که بعد از فروپاشی حکومت هخامنشی و بعد از آن یعنی در زمان اسکندر هم ضرب می شده اند. نقوش رئی سکه های هخامنشی تا مدت ها مورد استفاده قرار می گرفته است بعد از پایان امپراطوری هخامنشی به این علت که دریک های هخامنشی دارای اعتبار و ارزش بوده به عنوان پول استاندارد تثبیت شده بود و بعد از هخامنشیان در زمان اسکندر برای توازن اقتصادی نقوش روی سکه ها را تغییر نداند و از انواع گوناگون سکه هایی که در امپراطوری هخامنشی استفاده می شده و در گردش بوده است ، استفاده می کردند.
ضرب سکه هخامنشیان به دنبال سکه زنی در آسیای صغیر آغاز شد و ضرب سکه ها در شرقی ترین و غربی ترین بخش های امپراطوری هخامنشیان انجام می گرفت. 5 نوع سکه وجود دارد که ارتباط مستقیم و غیر مستقیم با شاهنشاهی هخامنشی دارد و در زمان شاهنشاهی هخامنشی ضرب می شده و مورد استفاده بوده است.
1- سکه های سلطنتی که دریک ها را شامل می شود که نقش شاه با کمان یا نیزه بر روی سکه ها ضرب شده اند.
2- سکه های پادشاهی هستند که به صورت غیر مداوم و مناسبتی توسط حاکمان شهرها و یا سلسله های محلی در ضرابخانه های محلی ضرب می شدند و الگوی تصویری آنها براساس الگوهای تصویری پارسی و یونانی بوده است.
3- سکه هایی هستند که توسط ساتراپ های هخامنشی ضرب می شده است که اجازه داشتند سکه های خود را ضرب کنند و سکه هایی بودند که به صورت پیوسته ضرب نمی شدند و الگوی آنها هم الگوهای یونانی و هخامنشی بوده و توسط ضرابخانه های محلی ضرب می شده اند.
4- سکه های شهری یا سلسله ای هستند که توسط دولت شهر های یونانی که تحت تسلط هخامنشی ها بودند ضرب می شدند و قدرتی که پشت ضرب سکه ها بوده یا شاهان محلی دولت شهر ها و یا سلسله هایی که دولت شهر ها را اداره می کرده اند بوده است.
5- سکه هایی که در شرق قلمرو امپراطوری هخامنشی قرار داشته اند ، اسم و کتیبه نداشته اند اما محل ضرب و استفاده از سکه ها محدود در سه منطقه باختر ، منطقه جنوب و جنوب شرق افغانستان فعلی و منطقه ای در شمال غربی پاکستان امروزی. این سه منطقه که در شرقی ترین امپراطوری هخامنشی بوده است و از سکه های خاص خودشان استفاده می کرده اند.
دسته دوم از سکه هایی که در قلمرو امپراطوری هخامنشی ضرب می شده اند و گاهی حتی استفاده هم می شده اند ، سکه هایی بوده که در خارج از امپراطوری هخامنشی ضرب می شده از جمله سکه های چهار درهمی آتنی و سکه های دیگری که توسط سایر ضرابخانه های یونانی در سایر نقاط دنیا ضرب می شده است که احتمال دارد توسط بازرگانان به امپراطوری هخامنشی وارد شده باشد.
گونه سوم پول در امپراطوری هخامنشی که مورد استفاده بوده است ، گونه غیر فلزی سکه است. یعنی فلزی که ضرب نشده است. این گونه در فلات ایران استفاده می شده است از جمله شمش های طلا دارای وزن استاندارد یا حلقه های نقره ای که دارای وزن و ارزش ثابت برای تبادل کالا مورد استفاده قرار می گرفته است و قطعه های برش خورده که وزن آنها را می سنجیدند و براساس استاندارد وزن نقره بر آن اساس آنها را برش می زدند و قطعات را با وزن مشخص به عنوان وسیله تبادل کالا استفاده می کرده اند.
ساخت سکه های تقلیدی از چهار درهمی های آتنی که نقش استانداردی داشته اند که نقوش روی آن تصویر سر آتنا ، ایزد آتن بر روی سکه و پشت سکه تصویر یک جغد بوده است. و کلمه آتن بر روی سکه و در سمت راست و برگ زیتون در سمت چپ حک شده بوده است. اما این یک سکه تقلیدی است و علت آن این است که در پایین سکه نقش یکی از شاهان هخامنشی خیلی کوچک ضرب شده است و این سکه در آسیای صغیر ضرب شده است.
به چه علت سکه های آتنی تقلیدی را در خارج از آتن ضرب می کردند؟
به علت اینکه چهار درهمی های آتنی یک پول بین المللی در جهان شرقی بوده و این پول در سایر نقاط مورد استفاده بوده و سایر نقاط پول را می شناختند و نکته مهم این است که ارزش این پول در سایر یکسان بوده و به همین علت آن را در سایر نقاط ضرب می کردند.
سکه هایی که بر روی آنها نقشمایه های ایرانی و یونانی ضرب شده اند ، مثلا روی سکه تصویر سر یکی از پادشاهان هخامنشی و پشت سکه تصویر یک جغد که یکی از نماد یونانیان بوده است ، حک شده است. روی سکه با کلمات اختصار نکاتی نوشته شده است که به شاهنشاهی هخامنشی ارتباط دارد. اما نقوش روی سکه ها جدید هستند که کلاه شاهان مانند کلاه روی ساتراپ های هخامنشی است که کلاهی کوتاه و سبک و گوش بندهای بلندی به آن متصل است و این نقش برروی ساتراپ های هخامنشیمشاهده شده است.
گونه دیگری از سکه که به مصر اختصاص دارد پشت سکه در گوشه سمت راست نوشته ای به خط دموتی است و در آنجا نام اردشیر نوشته شده است. سرزمین مصر متعلق به هخامنشیان بود و اردشیر سوم در مصر یک ضرابخانه تاسیس می کند و احتمال دارد این سکه در آنجا ضرب شده است و نقوش روی سکه به سبک ضعیف تری از سکه های آتن که دارای نقش جغد می باشد و روی سکه ها تقلیدی ناشیانه از نقش آتنا حک شده است.
ساتراپ های هخامنشی از نظر نقشمایه ها دارای تنوع در طرح و نقش هستند. بر روی برخی از سکه های هخامنشی از ساتراپ بارناباس به خط یونانی بصورت اختصاصی برروی سمت چپ سکه ساتراپ روی سکه ضرب شده پشت سکه نقوشی به سبک یونانی به شکل کشتی و ماهی در اطراف آن و نشانه های پشت سکه در ضرابخانه دوران باستان نشانشهر و منطقه ای بوده است که سکه در آنجا ضرب می شده است.
ساتراپ دیگری که در شهر کیلیکیه ضرب شده است اسم ساتراپ به خط آرامی روی سکه ضرب شده است و نام محل ضرب سکه بر روی سکه به یونانی نوشته دشده است در پشت سکه نقش انسان با دو بال که ممکن است اهورامزدا باشد.
ساتراپ دیگری که نام پادشاه به خط آرامی روی سکه ضرب شده و روی سکه و پشت سکه حجاری های تخت جمشید که تصویر یک پادشاه را نشان می دهد که در حال کشتن حیوان است.
سکه دیگری که نام ساتراپ به خط آرامی در پشت سکه درج شده و نقش سکه به تقلیدی از چهار درهمی آتن و پشت سکه نقش جغد دیده می شود و به جای کتیبه یونانی کتیبه آرامی حک شده است.
سکه هایی که در شرق امپراطوری هخامنشی جریان داشته است از جمله سکه های محلی که بر روی قرص های نقره ای با اشکال متغیر درج می شدند که شکل سکه ها به صورت دایره ای نبوده اند و روی آنها نقوش به صورت پراکنده ضرب می شده و نمونه های رایج دیگر در شرق امپراطوری هخامنشی که از گنجینه ای در پاکستان به دست آمده که پشت سکه نقش گوزن ضرب شده است. البته به غیر از نقوش بومی و محلی ، از حیوانات و نقوشی روی سکه های یونانا بر روی سکه های شرق تاثیر گذاشته بود. گاهی نقوش سکه های آتنی بر روی سکه های شرق حکومت هخامنشی هم دیده می شدند که در باختر و بلخ ضرب می شده اند و این سکه ها تقلیدی کامل از چهار درهمی آتنی ولی با کتیبه متفاوت و روی سکه نام آتن نوشته نشده استو این سکه ها با نقوش متفاوت الگویی برای سکه های استاندارد در قرن 2 و 4 که بر روی نقره ضرب می کردند و به آنها سکه های پانچ می گفتند که با پانچ های کوجک نشانه ای ضرب می شدند ولی نقوش بر آنها تاثیر گذاشتند و به صورت شکل های دیگر بر روی سکه های پانچ ضرب شدند.
گنجینه های سکه در قلمرو امپراطوری هخامنشی
در گنجینه ها سکه هایی به دست آمده که دارای اطلاعات مفید و سودمندی هستند اما مشکل بزرگی که وجود دارد این است که سکه ها در کاوش های قاچاق به دست آمده و سکه های اصلی و جعلی در کنار هم در یک مجموعه قرار دارند و باعث گمراهی در تشخیص سکه ها می شوند.
گنجینه ی سکه ای که از محوطه باستانی نوشی جان تپه نزدیک شهر ملایر در استان همدان به دست آمده که متعلق به 7 و 6 پیش از امپراطوری هخامنشی می باشد. قطعه هایی با اشکال متنوع از نقره و ضرب سکه هنوز رایج نبوده است و اینکه سکه ها کارکرد مالی داشته اند و برای تبادل کالا و خرید و فروش استفاده می شده است به دلیل اینه دارای وزن و عیار مشخصی بوده است. این قطعات به خاطر شباهت وزنی مشخص است که گنجینه ای از داده های مالی بوده و برای تجارت و خرید و فروش بوده و مرحله نخست ورود فلز به چرخه مالی را نشان می دهد.
نمونه دیگر که گنجینه مرکب و مخلوط نامیده می شود ، پول های گوناگونی در کنار هم قرار گرفته اند از جمله سکه های جهان یونانی ، طعه های برش خورده ، سکه های چهار درهمی آتنی و سکه های نقره ای از سایر دولت شهرهای یونان و چند سکه نقره هخامنشی و چند نمونه ظروف و جواهرات نقره که بهترین نمونه گنجینه مرکب می باشد و انواع مختلف پول در کنار هم هستند. سکه هایی که کارکرد خود را از دست می دادند برش می زدند و از آنها به عنوان فلز نقره با وزن مشخص استفاده می شده است.
در تخت جمشید گنجینه ای در زیر کتیبه های کاخ آپادانا پیدا شده است که این گنجینه در دو گوشه شمال شرقی و جنوب غربی کاخ آپادانا قرار داشته اند و در زیر آنها چند سکه به دست آمده است که در زیر هر کتیبه چهار سکه که شامل سکه های کروزوسی ، لودی که از طلا ضرب شده بودند و در کنار آنها دو سکه از سایر مناطق یونان قرار داشته است. با سکه ها می توان تاریخ آنها را سنجید و تاریخ دفن در پی بنا را متوجه شد و همچنین می توان به این نتیجه رسید که سکه های کروزوسی در زمان داریوش هم مورد استفاده بوده است.
گنجینه آخر که بسیار مشهور و مهم می باشد گنجینه ای است که در حوالی ملایر به دست آمده اما مکتاسفانه این گنجینه توسط حفاران قاچاق به دست آمده و سکه ها پراکنده شدند و بخشی از سکه ها در موزه ایران باستان نگداری می شود. سکه های این مجموعه شامل سکه هایی از جهان یونان ، از سیسیل تا آتن و سایر مناطق در آسیای صغیر را شامل می شود. در اوایل سکه های هخامنشی در فلات ایران و مناطق بین النهرین ضرب نمی شدند ولی در اواخر حکومت هخامنشی ضرابخانه ها در ایران مشغول به فعالیت شدند و هخامنشی ها از ضرابخانه های لیدی ها استفاده می کردند.