تاریخچه سنگ در ایران

آثار سنگی که از این دوره به دست آمده متعلق به 3000 تا 2900 سال پیش از میلاد است که شامل مجموعه ای از ظروف به شکل جانورانی چون پرنده ، قورباغه ، خوک و میمون است که از سنگی چون مرمر تراشیده می شد.

در اتاق مرکزی معبد الهه کریریشا اشیای سنگی قابل توجهی به دست آمده که شامل تعداد زیادی گرزهای مرمری و سنگ آهکی است که  بر روی تعدادی از آنها نام اونتاش هوبان نوشته شده بود. همچنین مجموعه بی نظیری از اشیا و ابزار سنگی از هغت تپه به دست آمده است. در این دوره هنر تندیس سازی از سنگ با تاکید بر بیان واقعیت و به دور از تخیل شکل گرفت و این ویژگی در هیچ زمینه ای به اندازه نقش برجسته های صخره ای نمایان نیست. عیلامی ها در پیکرتراشی سه بعدی نیز مهارت داشتند. سرهایی تراشیده از سنگ که از گورهای شوش به دست آمده نمونه های عالی از این هنر می باشد. قدمت مجسمه ها به اوایل هزاره دوم پیش از میلاد تعلق دارد.

زیباترین تجلی هنر هخامنشی ، در حوزه معماری می باشد. مصالح مورد استفاده در معماری این دوره بیشتر سنگ می باشد. برجسته ترین آثار سنگی این دوره شامل آرامگاه کوروش که به صورت سکوی سنگی شش طبقه ساخته شده است. ستون های کاخ های شوش و تخت جمشید به صورت حجاری و سنگ تراشی آرایش یافته است. کل بنای تخت جمشید از سنگ ساخته شده است و در حدفاصل سنگ ها از هیچ ملاتی استفاده نشده اما در بعضی نقاط ، سنگ ها را با بست های آهنی به نام دم چلچله به هم متصل کرده اند. سنگ نبشته بیستون در زمان پادشاهی داریوش اول هخامنشی بر بلندای صخره ای که در معرض دید کاروان ها باشد ، قرار دارد. نوشته های سنگ نبشه به خط فارسی باستان ، ایلامی و بابلی می باشد.

آثار سنگی دوره اشکانی شامل بنای تاریخی کنگاور است که از لحاظ عظمت و استفاده از سنگ و تراش آن برای ستون و دیوار ، عظمت و شکوه بناهای یونانی را تداعی می کند. همچنین دیوار بیرونی تخت سلیمان از سنگ می باشد.

در دوره ساسانی معماری و پلان فرم ویژه خود را یافت ، فرمی که قابلیت اجرای آن چه در قصر و کاخ های دولتی چه در یک خانه معمولی امکان پذیر است. همچنین برای پوشش گنبدی بنا از سنگ استفاده می کردند. حجاری های ساسانی که نمونه های زیبای آن در طاق بستان کرمانشاه و بر بسیاری از صخره ها کنده شده است ، نمونه زیبایی از هنر حجاری می باشد. 

از شاهکارهای هنر پیکر تراشی ساسانی ، نقش برجسته بهرام اول پسر شاپور اول است که دست خود را برای گرفتن تاج شاهی از ایزد ، جلو برده است. نقش برجسته سرمشهد از بهرام دوم و خانواده اش به جای مانده است.

هنر و صنعت سنگ تراشی در دوره اسلامی رو به افول نهاد و اگر هم کمترین کاری در این زمینه انجام شده تنها تقلیدی از حجاری های دوره های قبل بوده است. علت عدم توجه مسلمانان به این هنر و صنعت ، باورهای مذهبی آنها بود زیرا آنها نقش آفرینی روی سنگ را نوعی بت پرستی به شمار می آوردند و این موضوع با یکتاپرستی که اصل اول دین اسلام استمنافات کامل داشته است. همین باور حتی باعث شده که حجاری هایی از دوره های مادها ، هخامنشی ، اشکانی و ساسانی در دوران اسلامی ویران و نابود گردد. در دوران اسلامی، آرایه های سنگی به صورت دیگری خود را نمایان ساخت. این نقوش عمدتاً اختصاص به ساخت پایة ستون در برخی مساجد ، نورگیرهای مشبک سنگی و پایه های تزئینی داشت. به عبارت دیگر از این دوره به بعد آنچه اهمیت یافت ، نه تاکید بر شکوه و عظمت آرایه های سنگی ، که تاکیدی بر جنسیت ، دوام و ماندگاری ساخته های سنگی بود. از این رو ، در آرایه های دوران اسلامی کمتر به آرایه های ساخته شده از سنگ برمی خوریم که وجه تزئینی آن غالب بر دیگر وجوه اش به ویژه وجه کاربری آن باشد. مهمتری آثار اسلامی که امروز در اختیار ما قراردارد مسجدها، مدرسه ها و اماکن مقدسه است و معماران و دیگر هنرمندان با هنر خود ای بناها را زینت بخشیده اند و معماری ایران را به اوج کمال رسانده اند.

در عصر قاجار شاهد توجه به فرهنگ و تاریخ ایران پیش از اسلام و همانندسازی و الگوبرداری شاهان قاجاری از معماری بناهای موجود در ایران باستان هستیم . به واسطة این گرایش، به عناصر هنری و فرهنگی پیش از اسلام توجه شده است ، به نحوی که تأثیرپذیری و الگوبرداری از فرهنگ و تمدن پیش از اسلام در آثار هنری دورۀ قاجاری به خوبی تشخیص پذیر است. احیای سنت حجاری ستونه های سنگی در داخل بناهای مذهبی و غیرمذهبی در شهرهای تاریخی ایران مشهود است، از جمله در شیراز ، کرمانشاه، اصفهان و سنندج و بر اساس معماری ستونی ایران باستان . پایه ریزی استفاده از حجاری ستونی در بناهای مذهبی در دورۀ اسلامی از دورۀ تیموری است، ولی تماماً به صورت نیم ستون در داخل دیوار بناها. در دورۀ قاجار به طور گسترده در بناهای مذهبی استفاده شده است. حجاری مساجد قاجاریه را میتوان مهمترین و برجسته ترین هنر دورۀ قاجاری دانست که در این مساجد جایگاه ویژه ای دارد.

حجاری های به کار رفته در ستون های مساجد به چهار دسته تقسیم می شود: طرح های هندسی، گیاهی، انتزاعی و کتیبه. ای طرح های ارزنده زینت بخش پایه ها ، سرستون و بدنة ستون هاست. همة این چهار دسته، در حجاری ستونهای قاجاری به کار نرفته است. نقوش انتزاعی و کتیبه کمتری و نقوش گیاهی و هندسی بیشترین کاربرد را در حجاری ستونهای مساجد دارد. علاوه بر تزیینات گوناگون، ستونهای هر مسجد ویژگی شاخصی دارد. تأثیراتی که هنرمندان قاجاری از هنر ایران باستان و دورۀ زندیه گرفته بودند، باعث ایجاد تمایل ساخت ستون های سنگی با تکنیک حجاری همراه با نقوش اصیل ایران در بناهای مذهبی این دوران شد. البته باید این نکته مهم گفته شود که در حجاری ستون های مورد مطالعه در دوره قاجار خبری از مضامین فرهنگی و هنر غربی نیست. این در حالی است که تاثیرات فراوانی در دوره قاجار بر هنر و معماری ایران داشته است.